Το όραμα του Μίκη Θεοδωράκη

Α. Μίκης Θεοδωράκης, ο μεγάλος Έλληνας και ο συμπαντικός άνθρωπος.

1.    Οι δύο αυτές υψηλές προσωνυμίες, που επάξια κατέκτησε ο  Μίκης Θεοδωράκης, φαίνονται ως αντίφαση, αλλά δεν είναι. Αυτό ακριβώς μας έδειξε ο μεγάλος οραματιστής με τη ζωή του: Η Ελλάδα δεν είναι  μια γεωγραφική πατρίδα συγκεκριμένης φυλής, αλλά  μια Πατρίδα γένεσης του Παγκόσμιου Πολιτισμού. Μας έδειξε ακόμη, ότι ο ελληνικός Λόγος και η ελληνική Τέχνη ήταν και είναι η έκφραση της συμπαντικής ουσίας.

 

Αυτές οι δύο υψηλές ιδιότητες του Έλληνα και του συμπαντικού ανθρώπου μας δείχνουν ακριβώς ότι: η ζωή του μεγάλου Καλλιτέχνη και Αγωνιστή ήταν και εξακολουθεί να είναι η ενσάρκωση  της διαλεκτικής της Δημιουργίας∙ η ενσάρκωση του Ηρακλήτειου Πολέμου, ως γεννήτορα των πάντων. Η ενσάρκωση της διαλεκτικής του πολιτικού αγώνα για την Ελλάδα και για τον Άνθρωπο ενάντια στην υποδούλωση του Ανθρώπου, του Λόγου και του Πνεύματος.

 

Με αυτό το νόημα,  ο Αγώνας για την Ελλάδα είναι ο υπέρτατος Πατριωτισμός. 

 

2.    Η μουσική Δημιουργία του Μίκη Θεοδωράκη είναι η συμπύκνωση της διαχρονικής αρμονίας  Λόγου και Τέχνης στην ιστορία του Πνεύματος και των Ιδεών. Των ιδεών και του πολιτισμού,  από την εποχή του Ομήρου και του Ορφέα, του Ηρακλείτου και του Πυθαγόρα και της όλης ελληνικής αρχαιότητας και διαμέσου του βυζαντινού και του ανατολικού ελληνισμού μέχρι σήμερα,  που πότισαν τον Πλανήτη και μπόλιασαν τον ευρωπαϊκό και τον παγκόσμιο πολιτισμό. Ολόκληρο αυτό το Πνεύμα, αυτός ο Πολιτισμός του Ανθρώπου γονιμοποιήθηκε, ζυμώθηκε και κάρπισε, όχι σε ανάκτορα και αυτοκρατορικές αυλές, αλλά  μέσα στις ψυχές των απλών ανθρώπων, των λαών των Ελλήνων.  Ήταν ένας καθαρά κοινωνικός πολιτισμός. 

 

Ο Πολιτισμός αυτός, που διαβρώνει σήμερα η Βαρβαρότητα, είναι γέννα του Ανθρώπου και όχι της Εξουσίας. Είναι γέννα του ελληνικού Λόγου, ο οποίος γέννησε από την ίδια ρίζα: την Πόλη ως ένωση ανθρώπων και όχι ως κράτος, την Πολιτική ως ύψιστη κοινωνική δράση του ανθρώπου για το ευ ζην στην κοινωνία, του Πολίτη ως υπεύθυνου μέλους της πολιτικής κοινωνίας και του Πολιτισμού ως ποιότητας κοινωνικής ζωής για την ολοκλήρωση του ανθρώπου. Πόλη, Πολίτης, Πολιτική, Πολιτισμός – μία ρίζα, μια ουσία. Γι’ αυτό Δημοκρατία και Πολιτισμός είναι έννοιες και αξίες αξεχώριστες.

 

3.    Ο Μίκης Θεοδωράκης αποτελεί, όσο μπορώ να γνωρίζω, ένα μοναδικό στην ιστορία φαινόμενο ανθρώπου υψηλής πνευματικής δημιουργίας και κοινωνικής δράσης: την πραγματική ενσάρκωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της έσχατης μέχρι αυτοθυσίας συνεχούς αιματηρής πάλης  σε ένα διαρκή αρμονικό εναγκαλισμό διαλεκτικής συνύπαρξης και συλλειτουργίας  στον αγώνα κατά της Βαρβαρότητας. 

Και κάτι ακόμη: Η γνωστή φιλοσοφική και αισθητική έμπνευση του Μίκη Θεοδωράκη για την έννοια και την ιδέα της «Συμπαντικής Αρμονίας» δεν εκφράζει την πανάρχαιη ελληνική ονομασία του Σύμπαντος με τη λέξη «Κόσμος»;
 
4.    Όλα αυτά δεν τα ανέφερα για την Προσωπικότητα του Μίκη Θεοδωράκη από τάση υμνολογίας, η οποία σίγουρα θα έθιγε τη μετριοφροσύνη του ιδίου και ίσως την προσωπική κρίση πολλών συγχρόνων μας. Τα ανέφερα, ανεξάρτητα από τη γνώμη του ιδίου και των συγχρόνων μας, για δύο λόγους: πρώτον, γιατί πιστεύω ότι, ανεξάρτητα από την οποία διατύπωσή τους,  η ουσία τους ανταποκρίνεται στα κριτήρια της ιστορίας∙ δεύτερον, και το σημαντικότερο, τα ανάφερα για μια σωστή κατανόηση του Οράματός του, που θα σκιαγραφήσω. 

 

Β. Το όραμα του  Μίκη Θεοδωράκη

1.    Το όραμα του Μίκη Θεοδωράκη να ανακηρυχθεί η Ελλάδα 
παγκόσμιο κέντρο πολιτισμού είναι πολύ παλιό. Ο σπόρος, άλλωστε, αυτού του οράματος ήταν και είναι ενδογενές στοιχείο της ιδέας της Ελλάδας ως παγκόσμιας μήτρας και κοιτίδας του Πολιτισμού, που σφράγισε ολόκληρη τη ζωή του μεγάλου Έλληνα, ως ζωή δημιουργίας και αγώνα πολιτισμού κατά του σκότους της βαρβαρότητας. Για το διαρκές αυτό όραμά του, αναφέρω δύο παλαιότερες επίσημες και δημόσιες πρωτοβουλίες του:
α. To 1977, το καλοκαίρι, διοργάνωσε στα Χανιά το «Συμπόσιο για τον Σοσιαλισμό και τον Πολιτισμό», στο οποίο συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, οι Francois Mitterand, Jacques Attali, Roger Garaudy κ.ά. Θέμα του Συμποσίου ήταν ο Σοσιαλισμός και ο Πολιτισμός, όπου ο Θεοδωράκης, στην εισήγησή του, δημόσια αναδεικνύει το όραμά του για την Ελλάδα ως Πολιτιστικό Κέντρο της Ευρώπης.
β. Αργότερα, το 1990, υπέβαλε στην τότε Κυβέρνηση επίσημα  ολοκληρωμένη πρόταση και μελέτη με τίτλο «ΔΕΛΦΟΙ» να γίνει η Ελλάδα ουδέτερη ζώνη με επίκεντρο πολιτιστικό το «τρίγωνο» Δελφοί - Επίδαυρος - Ολυμπία.

 

Και ερχόμαστε στην τελευταία ιστορική πρόταση του Μίκη Θεοδωράκη, την οποία ο μεγάλος συνθέτης, στις 3 Νοεμβρίου 2013, ανέγνωσε και ανέλυσε με την αντιφώνησή του κατά την επίσημη υποδοχή του στην Ακαδημία Αθηνών ως επίτιμου μέλους της. Η ιστορική αυτή πρόταση απευθυνόταν στην Ακαδημία Αθηνών με το αίτημα να συμβάλει το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της Χώρας στην προσπάθεια να ανακηρυχθεί επίσημα η Ελλάδα χώρος παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, η οποία θα τελούσε κάτω από την προστασία της διεθνούς κοινότητας και από την οποία θα αντλούσαν τα πνευματικά της νάματα όλοι οι λαοί.

 

2.  Τα ύψιστα αγαθά της Ελλάδας –τα υπογραμμίζει και η πρόταση
     του Μίκη Θεοδωράκη – είναι:

α. το αιώνιο και μοναδικό φυσικό κάλος του ελλαδικού χώρου, που υπήρξε αστείρευτη πηγή έμπνευσης και δημιουργίας ανεπανάληπτων έργων Σκέψης, Λόγου και Τέχνης∙ 
β. η ιστορική κληρονομιά της, που αποτέλεσε και μπορεί πάντοτε να αποτελεί ανεξάντλητη πηγή σκέψης και πολιτισμού. 

3. Η παγκοσμιότητα της ιστορικής ελληνικής κληρονομιάς θεμελιώνεται σε τρεις υπέρτατες ιδέες της Ιστορίας που γεννήθηκαν, άνθησαν και καρποφόρησαν στην αρχαία Ελλάδα:

α. στη Δελφική Ιδέα με κέντρο του Δελφούς, που, με διευρυμένο νόημα από εκείνο της υψηλής καλλιτεχνικής σύνθεσης του Σικελιανού, ενέχει την παγκόσμια αρχή πολιτισμικής και πνευματικής συναδέλφωσης των λαών 
β. στην Ολυμπιακή Ιδέα με κέντρο την Ολυμπία, που ενέχει την παγκόσμια αρχή της Ειρήνης και της ειρηνικής άμιλλας λαών και ανθρώπων 
γ. στην Ιδέα του Λόγου, του Κάλους και της Πολιτείας με κέντρο την Αθήνα, όπου η αρχαία Πόλις, η Ακρόπολις και ο Παρθενών ενσαρκώνουν τις παγκόσμιες αρχές του Πολιτισμού: της Σοφίας και της Σωφροσύνης, του Ωραίου και της Αρμονίας και της Πολιτικής της Δημοκρατίας.

Χωρίς αμφιβολία, η παγκόσμια αυτή κληρονομιά καθιστά    αυτοδίκαια την Ελλάδα κέντρο παγκόσμιας  προσοχής και έλξης και κέντρο παγκόσμιας πηγής ανάδειξης και ανύψωσης της αξίας του ανθρώπου. Αυτό το αυτονόητο για τον ελλαδικό χώρο, ο Μίκης Θεοδώρακης το έκαμε όραμα και το όραμα το έκαμε ρεαλιστική πρόταση. Ασφαλώς, γνωρίζει πολύ καλά ότι τα οράματα γέννησαν τα μεγάλα βήματα της Ιστορίας.

4.  Η σημασία αυτής της πρότασης είναι διττή και πολύ βαθιά:
πρώτον, σημαίνει έξοδο και διαφύλαξη των πηγών του πολιτισμού από το άθλιο πεδίο της κρίσης, στο οποίο απειλείται άμεσα η υπόστασή τους από την ποταπή και φτηνή εμπορευματοποίησή τους, που δρομολόγησαν στη χώρα μας οι παράνομες και βάρβαρες δανειακές συμβάσεις∙

δεύτερον, η διασφάλιση της δυνατότητας να αντλείται από τις πηγές αυτές της παγκόσμιας κληρονομιάς η διαρκής αναγέννηση του πολιτισμού∙ 
τρίτον, σημαίνει μετουσίωση της παγκόσμιας κληρονομιάς στο ελεύθερο πεδίο του ελλαδικού χώρου σε όπλο πολιτισμού κατά της παρακμής και της αθλιότητας.
Είναι ολοφάνερο ότι η πρόταση προς την Ακαδημία Αθηνών του εμπνευσμένου Έλληνα καλλιτέχνη δεν έγινε από εθνοστρέφεια, αλλά από συνείδηση συμπαντικού πνεύματος.  Είναι προϊόν συνείδησης και βαθιάς πεποίθησης ότι η Ιστορία δεν είναι το νεκροταφείο των ιδεών και του πολιτισμού είναι ο δημιουργός του παρόντος και ο μεγάλος σπορέας και καλλιεργητής του μέλλοντος. Είναι προϊόν της μακράς εμπειρίας των αγώνων του μιας ολόκληρης ζωής στο πεδίο της Αντίστασης και της Τέχνης, της εμπειρίας ότι ο άνθρωπος και ο πολιτισμός του, γα να ξεφύγει από την παρακμή και την καταστροφή, χρειάζονται κέντρο πνευματικής αναγέννησης και δημιουργίας. Κέντρα Πολιτισμού απέναντι στα κέντρα της βαρβαρότητα που έχτισε ο κερδοσκοπικός καπιταλισμός και ο γεωπολιτικός ιμπεριαλισμός των μεγάλων δυνάμεων. Και αυτό το κέντρο  δεν μπορεί να είναι  άλλο από την κοιτίδα του Λόγου και Τέχνης που έπλασαν την αξία του ανθρώπου. 

5.    Είναι ολοφάνερο ότι το όραμα του εμπνευσμένου Έλληνα καλλιτέχνη δεν είναι προϊόν άρρωστης  εθνοστρέφειας. Είναι προϊόν συνείδησης της παγκόσμιας σημασίας που ενέχουν τα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας ως παγκόσμια κληρονομιά. Είναι προϊόν συνείδησης και βαθιάς πεποίθησης ότι η Ιστορία δεν είναι το νεκροταφείο των ιδεών και του πολιτισμού είναι ο δημιουργός του παρόντος και ο μεγάλος σπορέας και καλλιεργητής του μέλλοντος. Είναι προϊόν της γνώσης ότι ο πολιτισμός δεν παράγεται άναρχα από το τίποτα, αλλά από την ιστορία του.  Είναι, τέλος, προϊόν της μακράς εμπειρίας των αγώνων μιας ολόκληρης ζωής στο πεδίο της Αντίστασης και της Δημιουργίας -της εμπειρίας: ότι η καλύτερη Αντίσταση κατά του Κακού είναι η Δημιουργία του Καλού. Και αυτό δεν μπορεί να γίνει αλλού καλύτερα από μια τη διασφαλισμένη από εκμετάλλευση κοιτίδα του Λόγου και Τέχνης που έπλασαν την αξία του ανθρώπου. 

Επομένως, η πρόταση του Μίκη Θεοδωράκη να επιδιωχθεί η ανακήρυξη της Ελλάδας ως Παγκόσμιας Κοιτίδας Πολιτισμού δεν έχει το νόημα προνομίου μιας χώρας ή ενός λαού. Ούτε εμείς οι Έλληνες πρέπει να το δούμε έτσι: ως προνόμιο ενός «περιούσιου λαού» ή μιας «διακεκριμένης φυλής» -όπως έχουν χρησιμοποιήσει αυτούς τους όρους άλλοι λαοί και σε άλλες εποχές. Αυτό θα θύμιζε μόνο βαρβαρότητα∙ θα ήταν ύβρις για τον Άνθρωπο, ύβρις για το νόημα του ελληνικού Πολιτισμού και ύβρις για όλους εμάς του Έλληνες.

Δεν πρέπει, συνεπώς, να δούμε το Όραμα του Μίκη Θεοδωράκη από τη σκοπιά ούτε ενός άρρωστου εθνικισμού, ούτε ενός άρρωστου διεθνισμού. Το σωστό και ιστορικά θεμελιωμένο νόημα του διεθνισμού είναι η διεθνοποίηση των αρχών προστασίας της αξίας του ανθρώπου και της πολιτικής κοινωνίας, της γνώσης και των ιδεών. Δεν είναι ούτε η κατάλυση των ταυτοτήτων και των πατρίδων των πολιτισμών, ούτε η δημιουργία υπερεθνικών κέντρων εξουσίασης του ανθρώπου και των λαών. Αλλά και το σωστό νόημα των πατρίδων είναι η συνείδηση και ο δεσμός της ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας των λαών. 

 

Γ. Πρακτική πορεία του Οράματος

1. Θα αναφερθώ σε δύο άλλες προσπάθειες οραματικού χαρακτήρα που είχαν
γίνει παλαιότερα για δημιουργία στην Ελλάδα παγκόσμιου κέντρου υψηλών αγαθών της παγκόσμιας ελληνικής κληρονομιάς. Το ένα είναι πολύ γνωστό και το άλλο λιγότερο. Το πρώτο ήταν η προσπάθεια του Άγγελου Σικελιανού για την ανάδειξη των Δελφών σε παγκόσμιο κέντρο Λόγου και Τέχνης. Το δεύτερο ήταν η σκέψη του Κωνσταντίνου Καραμανλή για την ανάδειξη της Ολυμπίας σε παγκόσμιο κέντρο αθλητισμού με μόνιμη διενέργεια των Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα*. Και οι δύο προσπάθειες δεν μπόρεσαν, όπως είναι γνωστό, να πραγματοποιηθούν, για διάφορους λόγους.  Ανεξάρτητα, όμως, από τους οποιουσδήποτε λόγου,  πιστεύω οι προτάσεις εκείνες ήταν ατελείς, γιατί περιορίζονταν σε ορισμένο αντικείμενο της ελληνικής κληρονομιάς, που είναι εύκολο να συναντήσει αντιδράσεις αντίθετων συμφερόντων ή προκαταλήψεων. 

 

Η πρόταση Θεοδωράκη, από τη σκοπιά του περιεχομένου της, είναι μια ολοκληρωμένη πρόταση, γιατί καλύπτει ολόκληρη την παγκόσμια κληρονομιά της ελληνικής αρχαιότητας, που έχει ήδη αναγνωριστεί ως τέτοια από τη διεθνή κοινότητα, χωρίς να θίγονται άμεσα συγκεκριμένα συμφέροντα. Επιπλέον δε είναι και απολύτως επίκαιρη, γιατί γίνεται σε μια ιστορική περίοδο, κατά την οποία έχουν γίνει παγκόσμια συνείδηση οι κίνδυνοι που απειλούν τα μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς από τη βουλιμία της κερδοσκοπίας και της εκμετάλλευσης και από θρησκευτικο-πολιτικούς φανατισμούς. Για τους λόγους αυτούς, η πρόταση αυτή σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ρεαλιστική, αρκεί να υπάρξει λαϊκή στήριξη, πολιτική θέληση και πολιτική ικανότητα για την πραγμάτωσή της.

 

Ως τρία πρώτα βήματα που θα είχα να προτείνω σήμερα είναι τα ακόλουθα: 

α. Το πρώτο βήμα είναι η ανάπτυξη ευρύτατης προσπάθειας για τη διάδοση της ιδέας του Μίκη Θεοδωράκη με όλα τα δυνατά μέσα (ομιλίες, δημόσιες συζητήσεις, δημοσιεύματα κ.λπ.). 
Στο σημείο αυτό επιθυμών να επισημάνω ότι η ιστορική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών είναι άξια συγχαρητηρίων και ευγνωμοσύνης όλων μας, γιατί άνοιξε πρώτη αυτό το δρόμο.
β. Το δεύτερο βήμα είναι η επεξεργασία και σύνταξη εμπεριστατωμένης σχετικής μελέτης, ώστε να καταστεί αξιόπιστη η πρόταση σε όλα τα αρμόδια κέντρα πολιτισμού στο διεθνή χώρο.
γ. Το τρίτο βήμα είναι η άμεση κινητοποίηση της κυβέρνησης και των πνευματικών ιδρυμάτων της χώρας για τη μόνιμη εγκατάσταση της UNESCO στην Ελλάδα ( στην Αθήνα ή στους Δελφούς).

 

Με αυτά τα λόγια κλείνω την  ενημερωτική μου εισήγηση υπεράσπισης της πρότασης του Μίκη Θεοδωράκη και εκφράζω άλλη μια φορά την ευγνωμοσύνη του μεγάλου Αγωνιστή και Συνθέτη, καθώς και τη δική μου, για την υποδοχή και φιλοξενία εδώ στην ιστορική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών του σπουδαίου  Οράματος για την Ελλάδα και τον Πολιτισμό.

 

 

_______________________________________________________________________

* Για τη σκέψη, μου είχε ζητηθεί, μέσω του τότε Υπουργού Αχιλλέα Καραμανλή, η γνώμη μου για ορισμένα συνταγματικά ζητήματα, εξ ού και γνωρίζω το θέμα.